Του Δρος Χρήστου Κ. Σώκου
Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε ότι το πρώτιστο το οποίο πρέπει να μας απασχολεί είναι, ποιος πραγματικά είναι ο σκοπός μιας απελευθέρωσης. Ο σκοπός καθορίζει τις επιμέρους επιλογές. Ο συχνά χρησιμοποιούμενος όρος «εμπλουτισμός» μπορεί να είναι ευήκοος, αλλά επί της ουσίας δε λέει τίποτα, και θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως είναι και παραπλανητικός.
Εδώ θα ασχοληθούμε με το σπουδαιότερο σκοπό μιας απελευθέρωσης, την εγκατάσταση πληθυσμού, η οποία διακρίνεται: α) στην επαναεισαγωγή ή επανεγκατάσταση, όταν προϋπήρχε πληθυσμός αλλά εξαφανίστηκε, και β) στην εγκατάσταση νέου πληθυσμού όταν δεν προϋπήρχε. Η εγκατάσταση μπορεί να υποστηριχθεί πως επετεύχθη όταν αναπτύχθηκε βιώσιμος πληθυσμός. Δηλαδή επιλέγεται η κατάλληλη μέθοδος εκτίμησης πληθυσμού και βρίσκεται πως ανέρχεται σε 300 έως 500 άτομα για τα μικρά θηραματικά είδη. Το εάν είδαμε λίγα άτομα μετά από μερικούς μήνες ή βρέθηκε μια φωλιά είναι μια πληροφορία, αλλά δεν μας βεβαιώνει κάτι.
Το να υπάρχει ήδη άγριος πληθυσμός και να απελευθερώνουμε, όπως συχνά συμβαίνει στη χώρα μας, δεν εντάσσεται στο σκοπό αυτό, και στις περισσότερες περιπτώσεις, κάθε άλλο παρά σοφή επιλογή μπορεί να χαρακτηριστεί. Σε ένα βουνό που υπάρχουν ήδη άγριες πέρδικες και λαγοί, έστω λίγες/οι, το να απελευθερώνεις τα υποδεέστερα εκτρεφόμενα δεν οδηγεί σε κάποιο όφελος για τον πληθυσμό. Αντίθετα, πολλές έρευνες έχουν δείξει πως μπορεί να προκαλούνται επιπτώσεις. Μόνο σε μια περίπτωση μπορεί να είναι ωφέλιμη μια τέτοια απελευθέρωση, όταν ο άγριος πληθυσμός είναι απομονωμένος, π.χ. σε ένα νησί, έχει πλησιάσει στην εξαφάνιση με εναπομείναντα λίγες δεκάδες άτομα, και έτσι έχει συμβεί γενετική υποβάθμιση και ομομειξία. Φαινόμενο το οποίο είναι σπάνιο και διαγιγνώσκεται κατόπιν εξέτασης της επιτυχίας αναπαραγωγής.
Για να επιστρέψουμε στο θέμα μας, η επίτευξη της εγκατάστασης συνιστά σοβαρή επιτυχία, ίσως το σπουδαιότερο φιλοθηραματικό έργο, και η επαναεισαγωγή μπορεί να χαρακτηριστεί και ως «ανάσταση νεκρού» για τη σπουδαιότητά της, τα οφέλη της, αλλά και το δύσκολο, σε αρκετές περιπτώσεις, του εγχειρήματος.
Στη συνέχεια θα δούμε τι πρέπει να προσέχουμε σε ένα σοβαρό σχεδιασμό ώστε να αυξηθούν οι πιθανότητες επιτυχίας, να μην ξοδευτούν άσκοπα χρήματα και το σημαντικότερο να μην προκληθούν επιπτώσεις στην θηραματοπανίδα και τη βιοποικιλότητα.
Πότε χαρακτηρίζεται ο σκοπός ως εγκατάσταση ή επανεγκατάσταση;
Απ.: Όταν ο πληθυσμός έχει εξαφανιστεί, και ο πλησιέστερος πληθυσμός βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση ή υπάρχει φυσικό ή ανθρωπογενές εμπόδιο το οποίο σταματά την εξάπλωση.
Η φύση έχει προικίσει τα είδη έτσι ώστε κάποια άτομα να φεύγουν μεγαλύτερες αποστάσεις από το σημείο γέννησης και έτσι να επιτυγχάνεται η εξάπλωση του πληθυσμού. Τα νεαρά του λαγού για παράδειγμα, έχουν την τάση, έστω λίγα, να φεύγουν ακόμα και επτά χιλιόμετρα από τον τόπο γέννησής τους. Συνεπώς, η φυσική αυτή μετακίνηση ή «φυσική απελευθέρωση» δε μας επιτρέπει να χαρακτηρίζουμε τις περισσότερες απελευθερώσεις λαγού ως επανεγκαταστάσεις στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Στην περίπτωση της επανεγκατάστασης ή εγκατάστασης συντάσσεται από το μελετητή θηραματολόγο λεπτομερές Σχέδιο και όχι μια απλή Έκθεση, όπως στις περιπτώσεις απελευθερώσεων υβριδίων φασιανών ή λαγών για κάρπωση.
Ποια φιλόδοξα προγράμματα εγκατάστασης θα έπρεπε να εφαρμόζονταν στην Ελλάδα;
Απ.: Στην Ελλάδα θα μπορούσαν να αναπτυχθούν σπουδαία προγράμματα, όπως για:
1) Τον κολχικό φασιανό του Δέλτα Νέστου, κυρίως σε υγροτοπικές περιοχές, αντί να απελευθερώνονται τα υποδεέστερα υβρίδια.
2) Την πεδινή πέρδικα σε περιοχές με χειμερινά σιτηρά. Η πεδινή πέρδικα έχει τεράστια κυνολογική αξία και είναι κρίμα να μένει περιορισμένη σε λίγες περιοχές της βόρειας Ελλάδας. Η περίπτωση της Κασσάνδρας Χαλκιδικής συνιστά ένα επιτυχές παράδειγμα ζώγρησης και επανεγκατάστασης πεδινής πέρδικας.
3) Τον φραγκολίνο σε νησιά του ανατολικού Αιγαίου, όπου προϋπήρχε.
4) Την ορεινή και νησιωτική πέρδικα σε απομονωμένες περιοχές και εφόσον εξαφανίστηκαν τοπικά.
5) Τον αίγαγρο και το αγριοκούνελο σε ακατοίκητα νησιά για την ανάπτυξη της θηραματικής οικονομίας σε αυτά, όπως παλαιότερα εφάρμοσε η Δασική Υπηρεσία.
6) Τα ελαφοειδή, εάν η εφαρμοζόμενη θηραματοπονία ήταν υψηλότερου επιπέδου.
Ποια η προέλευση των θηραμάτων για εγκατάσταση πληθυσμού;
Απ.: Όπως ο κτηνοτρόφος επιλέγει τη φυλή με τα επιθυμητά χαρακτηριστικά για να έχει την καλύτερη απόδοση, έτσι και η φύση με τη φυσική επιλογή προσαρμόζει το είδος στον κάθε τόπο. Άρα γενικός κανόνας είναι πως φέρνουμε άτομα από τον πλησιέστερο πληθυσμό και από περιοχή με παρόμοιες βιοκλιματικές συνθήκες ή οι γεννήτορες στο εκτροφείο είναι από παραπλήσια περιοχή και δεν έχουν μείνει πάνω από τέσσερις γενιές στο εκτροφείο (συστηματική ανανέωση με άγρια άτομα).
Ο γενετικός έλεγχος είναι κάτι το δευτερεύον, χρήσιμος κάπως, εάν είχαμε εξετάσει δείγματα κατά το παρελθόν από τον πληθυσμό που εξαφανίστηκε, πράγμα δύσκολο, διαφορετικά μάς δίνει μια πολύ γενική πληροφορία και εφόσον χρησιμοποιήθηκαν κατάλληλες τεχνικές όπως οι μικροδορυφόροι (οι οποίες όμως δεν εφαρμόζονται συνήθως στην Ελλάδα στους τυπικούς ελέγχους).
Η καταλληλότερη τώρα και ασφαλέστερη μέθοδος απελευθέρωσης είναι αυτή της ζώγρησης, δηλαδή η σύλληψη και μεταφορά αγρίων ατόμων. Τα εκτρεφόμενα άτομα και έτσι όπως εκτρέφονται στα περισσότερα εκτροφεία της Ελλάδας, με τη μέθοδο της τεχνητής εκτροφής και χωρίς συχνή ανανέωση των γεννητόρων και σύγχρονες τεχνικές, μάλλον εξασφαλίζουν εξαρχής την αποτυχία.
Τι γίνεται με το ενδιαίτημα;
Απ.: Η καταλληλότητα του ενδιαιτήματος πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά και να εντοπιστούν τυχόν περιοριστικοί παράγοντες. Εάν εξαφανίστηκε παλαιότερα ο πληθυσμός πρέπει να καταγραφεί το ιστορικό και να απαντηθεί εάν οι παράγοντες οι οποίοι οδήγησαν στην εξαφάνιση συνεχίζουν να δρουν.
Η πεδινή πέρδικα, για παράδειγμα, δεν είναι τυχαίο ότι χρησιμοποιεί κυρίως τις καλλιέργειες των χειμερινών σιτηρών. Εκεί κατά την εαρινή περίοδο βρίσκει την ησυχία της και φωλεοποιεί. Εάν στην περιοχή έρθει αρδευτικό νερό και οι καλλιέργειες μετατραπούν κυρίως σε ποτιστικές, π.χ. αραβόσιτος και τριφύλλια, όπου τα τρακτέρ κατεργάζονται το έδαφος ή κόβουν το χορτάρι την άνοιξη, τότε πέρδικες τέλος.
Ο θηραματολόγος στη μελέτη του αξιολογεί όλους αυτούς τους παράγοντες, και εκτιμά τη σοβαρότητά τους, όπως και το εάν υπάρχουν εφαρμοστέες λύσεις με τη βελτίωση του ενδιαιτήματος. Αν το εγχείρημα κρίνεται δύσκολο, τότε καλύτερα να σταματήσει η όποια προσπάθεια.
Εδώ εντάσσεται και ο έλεγχος των αρπάγων. Απελευθέρωση χωρίς έλεγχο μειώνει τις πιθανότητες επιτυχίας κατά 50% τουλάχιστον, ιδίως όταν απελευθερώνονται εκτρεφόμενα άτομα. Η εκτροφή καθιστά τα θηράματα ευάλωτα στους άρπαγες, και η απελευθέρωσή τους στις περισσότερες περιοχές της χώρας μας που βρίθουν από άρπαγες, τα στέλνει σε σίγουρη απώλεια.
Ποιος ο αριθμός των προς απελευθέρωση ατόμων και ποια η κατανομή τους;
Απ.: Ο νέος πληθυσμός είναι σαν ένα νεόφυτο, ευαίσθητο σε όλους τους παράγοντες. Ισχύς του είναι η ποιότητα και ο αριθμός των απελευθερωμένων ατόμων. Η θνησιμότητα των απελευθερωθέντων είναι υψηλή και η συγκέντρωση σε μια θέση αυξάνει τις πιθανότητες να καταφέρουν κάποια άτομα να αναπαραχθούν. Συνεπώς, η απελευθέρωση πρέπει να γίνεται σε μια ή σε δύο γειτονικές θέσεις, και όχι διάσπαρτα.
Πέρα από τον αριθμό, καλό είναι επίσης να εξετάζονται το φύλο και η ηλικία.
Συχνά 50-100 ζωγρηθέντα άγρια άτομα καταφέρνουν να αναπτύξουν πληθυσμό, σε αντίθεση με εκατοντάδες εκτρεφόμενα τα οποία συχνά αποτυγχάνουν. Δεν είναι σοφό επίσης να χρησιμοποιούνται άγρια άτομα και παράλληλα να απελευθερώνονται κακής ποιότητας εκτρεφόμενα.
Ποια η διάρκεια ενός προγράμματος εγκατάστασης ή επανεγκατάστασης;
Απ.: Ένα σοβαρό πρόγραμμα σχεδιάζεται σε βάθος πενταετίας τουλάχιστον. Το πρώτο έτος γίνεται αξιολόγηση και προετοιμασία της περιοχής υποδοχής. Το δεύτερο, τρίτο και ίσως και το τέταρτο έτος γίνονται απελευθερώσεις και από το πέμπτο και μετά συνεχίζεται η διαχείριση και παρακολούθηση, όπως και αξιολόγηση και εντοπισμός τυχών λαθών και αδυναμιών.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ : Μύθοι και πραγματικότητες στις απελευθερώσεις…ΜΕΡΟΣ Α
